Tuesday, October 14, 2008

Samte Tapa Selthuam Khang

Samte Tapa Selthuam Khang Simna

1. Selthuam --------------------------------- Selthuam
2. Ngulzathang ----------------------------- Ngulzathang
3. Ngamlet ---------------------------------- Ngamlet
4. Letlam ----------------------------------- Letlam
5. Thangtong ------------------------------- Thangtong
6. Lamkhai --------------------------------- Lamdou
7. Gouhau ---------------------------------- Gouthang
8. Khaichinkham --------------------------- Doukhanthang
9. Hausuanthang --------------------------- Lamkhomang
10. Khai Minthang ------------------------- (L) Thangkhanhau a nau Ginlianlal in aluo diing.

Samte Tapa Selthuam Laapi: Laapi chi pen shini manni a kisate china ahi. Laguii tawh kibanglou ahi hi.

Laapi:
A zung: Khosa tang, khosa tang, chimtui kamkei khua sa’ng (ee);
A dawn: Chimtui kamkei khua sa’ng (ee), Belbang suan lawm aw (ee).
Laapi zou chiengin mishi tawh a kikhen diing chiengun Laakhen ana sazel uhi.

Laakhen:

A zung: Sing in mong nei chintui tungah, sing in mong nei,
A dawn: Sing in mong nei, ka ii soinam maw mangin na khung upsah.

Selthuam Khang: Selthuam khang khatna apat Lamkhai tan a tangthu uh a kitamthei sih hi. A umdan ahileh Lamkhai leh Lamdou apat in khatvei ana kaa kia a, Lamdou pen a Uzaw ahia, Lamkhai pen a nauzaw hileh a kilawm hi. Ka Pu Khaichinkham in ang beisan diing kuon kumkhat vel in asap in Lamdou, Lamkhai, Gouthang leh Gouhau unau danin agen hi.

Pu Gouhau in unau bangza amakhat ana nei a, tuate ahileh Gouthang, Nianglun (Ka pu’n Lamdou leh Lamkhai zong a sanggam chi). Ka pu chidan in Lamkhai, Lamdou, Gouthang leh Gouhau chidan in ana chiemte a, numeite na chiemte lou ahimanin Pi Nienglun laphuote apat Pi Nienglun zong a unau uh ahidan theithei ahi hi.

Tami khang pen sutthei tahtah lou ahimai hi. Lamkhai leh Gouhau pa-ta ahi ua ama chi theithei ahisih a, ka pu’n “Unau ahi uhi” achi a, hilezong khangsimdan apat et-in unau sangin pa-ta ahituoh zaw uhi. Ka ni Manchiin in zong tambang ngaidan anei tinten hi. Ka Pu Thang-Ai um leh ka Pu Khaichinkham sangin thu leh laa tampi atheizaw tham diinga, ka pu nauzaw ahiziehin a thu theidan danin ang hil a, a hoitheipen a ki chiemte ahi hi.

Hilezong, ka pu a upat seng zieh a a theibuai zong a hithei diing hi. Aziehpen, Zou tawndan in tapa taahpen te khu a pute uh kitap ahiden hi. Tambanga en diing hilei ka pu Khaichinkham khu a pu Lamkhai kitap asuoh a, ka pa Hausuanthang khu a pu Gouhau kitap asuoh a, keima Khai Minthang khu ka pu Khaichinkham kitap, min kilelah kahi hi.

Gal-ai Sa-aite Kahi Uh: Ka pu sawnte hun laiin a guol leh pai lah uah na lamkai in, galman saman in sa-ai gaal-ai na bawl in ana tong uhi. India leh Burma kichientah a international boundary um masanglai in ka Pusawn Lamdou leh Lamkhai te’n Ngalzang khuo ana sat uhi. Tuanah hausa sem in ana khosa uhi. Hun leh nite hing peitou zel in British kumpi Zogam ang vaihawmta uhi. Ka pusawn te na ki-iit mama in khokhat ah ana teeng ua, tapa khat tuoh (a dang anei uleh anei lou uh thei hilou) ana nei ua, tanu khat ka pisawn Nienglun (Koipen ta amah kitheilou) zong ana nei uhi. Ka pu’n a theikhelna (a tahtah ahileh) zieh khu innkuon khat dan a aum khawm zengzung zieh uleh hausate innkuon ahizieh uh zong ahimaithei hi. Sie, taangseu leh zulup salup atam seng zieh a innsung khat a na semkhawm zing ahi zieh uh zong ahithei diing hi. A minthanna uleh a galmat samatte uh laa a phuo in a laaphuote uapat in a dinmun uh theithei ahimai hi.

Ka Pu Lamdou laaphuo:

A zung: Sa kamkei bang gimnei tang ee, palva law san bang khan ee;
A dawn: Palva law san bang khan ee, vahou lu bang sang namchi sawl khai ing ee.

Ka pi Nianglun in a sanggamte hansanna leh thupina laagui a na bawl in:

A zung: Tuoi gel na sang kaap aw, minthang zangliep bang (sang) ee.
A dawn: Guolma bang am tuoi lun kamkei sang leh lai ah thang aw ee.

Ka pisawn Nianglun in a sanggamte Pu Gouhau leh Pu Gouthang te’n sai amat lai un tamla ana phuo hi:
A zung: Vuisai simlu piendang sang ee, seinou guol hing en ve un;
A dawn: Hing en ve uo seinou guol aw, sunni bang enchim lang ee.

Hunte hing peitou zel in ka Pisawn Nianglun a sanggemte’n ang shisan chiengun lungleeng kisa in tam bangin laagui ang bawlta hi. A sanggamte a vuiliem zou nua in hasetah in hichi’n ana phuo hi:

A zung: Leidou tuonglam na gamzang ah, tuaithan leensuang kalawm aw;
A dawn: Leensuang kalaa sang minlun aw, zuo vang na hing zou hiam aw?

Tambanga galman saman leh a gal-ai a sa-aite uh laa aphuo ban uah ka Pu Khaichinkham sanggamte Thang-ai, Thachiin chite bang a gal-ai a sa-ai uleh a satha uleh a tonte uh chiemtena diing-in ana minphuo uhi. Ka pute unau ahileh Thang-ai, Thachiin, Khaichinkham leh Khaizavung ahi uhi.
Tangpijol Gam Tunna: Ka pu Khaichinkham te zinei tanin Ngaljang ah ana teng ua, a pu leh pate uh Lamkhai, Lamdou leh Gouhau, Gouthang te Ngaljang ah a satsa gamlei uah alu uh ana phum uhi. Tuazou in ka pi leh pute zong lungneu kisa leh shini manni chienga sanggam tampi tawh umkhawm lou uh ahiziehin Tangpijol gam a imi isate ma chi'n zi leh ta diing ana sui uhi. Tuahun laia Tangpijol kho hausa masapa'n ka pute na chiel in "Gamning khat hing atpieh navang" chi'n a genpita hi. Tuami lam-en in Ngaljang khuo a kumkia in (Japan gaal venzaw pawl ahi) ang nuasie ua, Tangpijol a ang peem uleh Tangpijol hausa luipa Burma langa innsung poimawna in ana peemta hi. Hausa thate'n tua thu theilou hilou in gam at diing achi chiengun Tangpijol a na tengsa na tuolsuohte'n hi satheilou ahiman un hausa khang apat mipi khang ah ana kitungta hi.

Ka Khang Simna uh: Ka Pu Thangza-ai in tapa khat ana nei a, a naupan lai in ana shita hi. Tualeh tanu thum ana nei hi. Tuate ahileh Vungkhoman, Thangzanien leh Chingnuam ahi uhi. Ka Ni Vungkhoman khu Tangpijol hausa Pu Ginzakhup zi ahia, tapa ni anei ua, tuazou in ana shita hi. A tapate ahileh Thangsuankhai leh (L) Khamsuanthang ahi uhi. Ka Ni Thangzanien khu (L) Lienkhan, Tonjang zi ahia, a tate ahileh U Ngai, U Nuam, Momawi, Khaimuan leh a dangte unau ahi uhi. Ka Ni Chingnuam khu a pasal nei masanga shi ahi hi.

Ka Pi Thachiin in tapa khat leh tanu khat tuoh ana nei hi. Amaute ahileh U (L) Chinzadal h/o (L) Mou Ngainem, Tuibuang leh U Chiinkhanman w/o Upa Hauvom, Behiang village ahi uhi. Tuabanah, ka Pi Thachiin ashi zou in ka U Nengkhanlam leh Ka U Chinzalal pakhat hah in apeing uhi.

Ka Pu Khaichinkham in tapa li leh tanu khat anei hi. Ka Ni Manzachiin a taahpen ahia, Ka Pa Hausuanthang, Pa Thangkhanmang, Tv. Kapsuanhang leh Pa Kapkhanthang ahi uhi.

Ka Pi Khaizavung in tanu ni anei a, tuate ahileh Ka U (L) Donkhanman leh ka U Thawngniang ahi uhi.

Ka Ni Manchiin in tapa thum leh tanu nga anei hi Amaute ahileh Pumsuanmang, (L) Chingdeiniang, Manneilam, Nianngainuam, Niengsuanching, Thangkhanlian, Mangkhanlian leh Ningngainiang ahi uhi.

Ka pa Hausuanthang ahia, ka nu Chiinkhanniang d/o (L) Kamzakap ahi hi. Ka nu pen Ni nuazui ahi hi. Unau thum kahi ua, Khai Minthang, Chiinhauching leh Hanglianlal kahi uhi. Kei ka pu Khaichinkham min lelah a kitap kahia, ka nau Chiinhauching khu ka nu' nu Neelzachiin kitap ahia, ka nau Hanglianlal khu bete khat in ang ha-nget seng zieh a Ginzahang Samte, 1985 lai a Singngat Police station a OC a ang umlai a kitap ahi hi.

Ka nute unau nga ahi ua, Upa Chinsuanhang, Chiinkhanniang, Donkhanching, Dimkhanman leh Lunminthang ahi uhi. A nu uh Hiangtam hausa Pu (L) Goulun sanggamnu ahi a, amin Neelzachiin ahi hi. Neelzachiin, Neelkhanching m/o Rev. Tualzachin leh Thangchinmang, chief of Hiangtam unau ahi uhi.

Ka Pa sanggam Pa Thangkhanmang khu Nu Nianngainiang tawh kiteeng in at tambang in anei uhi. Khaimuanthang, Ginminlun, Ginlianthang, Chiinsianching, Thangsuanlian, Lianneithang leh Samuel Thangsianlal ahi uhi. Samuel Thangsianlal khu kei kitap ahi hi.

Ka Pa sanggam ka pa Kap khu tamlai kagel tanin a tang Val nalai hi. Ka Nu pa ka Pu Kamzakap kitap ahi hi.

Ka pa sanggam ka pa Kapkhanthang khu Nu Dimkhoman tawh a kiteeng ua, at tambang in anei uhi. Thangmuanlun, Niangzoukim, Chingsangmawi leh Mangzalian anei uhi. Ka pa Kapkhanthang khu ka pi sanggampa tapa Pu (L) Langkhankap kitap ahi. Thangmuanlun ka pa kitap ahia, Niangzoukim ka nu kitap ahia, a naute ka Nu Man langte kitap ahi uhi.

Ka Pi-le-pu Iitna Chiim: Kei pen tu masa chidan in ka pi leh pute’n ang sathei deu dieh ua, ama uh tawh ka neulai in a kitamthuo zaw a, zong ang duot deu uhi. Ka neulai in amau tawh lumkhawm in ka pi in bang ang pomun mama hi. Ka pu in vaitun zu khonei khat teng aneeh chiengin ang chiemsah masa teitei hi. Naupang kum 6 kahitan ahi hi. Tuazou in innsungah zu a kihuan nawnsih hi. Ka pichin zou nua in zong kholai vahna ahiei, gam pawtna kanei leh inn ka tun masangsie ka pi’n ang ngah zing hi. Nungah heel tunglai in zong ka tun masang in a lum ngam ngaisih hi. Kei pen ka pi leh pute a diing-in “Tupa” ka hi tungtuong hi. Tuaziehin, khanglui tangthu, khanglui thu leh laa hi’n khangthu hitaleh honkhat kathei hi. Ka pi-le-pu in ang hil uh khanglui tangthute “The Zou Folklores” chi’n ka giel a, sawtlou in laibu a bawl diing ahita hi. USA ka tunzou in ka pi’n hing ngai sengin tambangin laa ang phuo hi:

A zung: Heina pou ah bang siel kamaw, pham lah phamlou duong in vul ing.
A dawn: Sieltam tuibang a sienna di’n lawm aw hing leng aw, lawm aw hing leng aw.
Tami laa ang phuozou sawtlou in teeh lungmawl in khuo athei tahtah nawnsih hi. Ka pu in USA ka lut diing-in “Kum thum sung hing ngah vang” achi mabangin a kum thum kum in ang beisanta hi. Ka pi leh pute leh khomipite August 18, 2003 zingkaal in mangpha hah in ka pawtsanta hi. Kumthum zou Sep. 14, 2006 in ka pu in ang nuasieta hi.

Ka tupa Thangkhanlian in ka pu a houlim (interview) ni’n Tangpijol innpi ah video leh cell phone akeng ua, tuani in innlangte ka houpi hi. Tua amasang hi’n tuazou hileh cell phone laine mu diing a hamsa at hi. Hasie sengin kap kawmkawm ang houpi a, a kiminsielna leh ang thuvaihah tawpnate:

“Na lunghimaw suo, hanchiem aw. Na pi na pu hing ngaisah nawn suo. Pasal…Paian hing siem…Lung himaw mawng mawng suo…Lung himaw mawng mawng sinlen, (Ka ni’n panpi kawm in).. Na pi na pu shi diing lunghimaw suo, ka tu. Pasal khatvei shi diing chiet chiet diing hii ee, hing lunggimpi suo…(Ka nite kungah Ka lungsie…) Ka gen diing teng zouta ing…hing ngai ing ee, katu…hing hanchiem aw…” Phone disconnected. Tami thute agen lai in a tate, a moute leh a tute’n a panpi zing uhi.

Tuazou sawtlou a ka pi ka houpi leh ka houpi but nawnta sih a, a thugente zong a theizou nawnsih hi. Ka nite kungah “Ang houpi zong kathei zou lou” achita hi. Tuazou sawtlou in ka Pu tawh ka houlim kia leuleu hi. “Za’ng ee, ka tu” chi’n interview bawlte camera a ki off ta hi. Tabanga ka houlim zou ut ni tam kihal nawnlou in July 07, 2006 in ang shisanta a, ka pu’n September 14, 2006 in ang shisanta hi. Ka pu’n ashi diing kuana ang thu vaihah tawpna ah “Miza zong pha hisih uchiei, hoitah in hing ki-iit bou uo” chi tawh a naah tawpna azouta hi. RIP
*************************************************
Warning Note: Tami khangsimna khu koima'n a teisawn leh suosawn diinga phal ahisih. Na suosawn a, na teisawn leh buoithei diing nahi.